Evropska agencija za zaštitu životne sredine (EEA) je 9. aprila 2025. godine objavila Izvještaj koji analizira kvalitet vazduha u Evropi za 2023. i 2024. godinu. Iako su zabilježena poboljšanja u smanjenju emisija određenih zagađivača, poput benzena i kadmijuma, zagađenje vazduha i dalje predstavlja najveći ekološki zdravstveni rizik u regionu. Posebno su problematične koncentracije finih čestica PM2.5 i PM10, kao i azot-dioksida (NO₂) i ozona, koje u mnogim urbanim sredinama premašuju i EU standarde i strože smjernice Svjetske zdravstvene organizacije (SZO).
Prema podacima EEA, 96% urbanog stanovništva EU izloženo je koncentracijama PM2.5 koje premašuju preporučene vrijednosti SZO. Ovi zabrinjavajući podaci posebno se odnose na industrijske centre i područja s intenzivnim saobraćajem poput sjeverne Italije, gdje se u dolini Po bilježe konstantna prekoračenja PM10 i PM2.5 tokom zimskih mjeseci, dijelom zbog industrijske aktivnosti, ali i zbog specifičnih meteoroloških uslova koji favorizuju zadržavanje zagađivača u atmosferi.
U Poljskoj, gdje se i dalje intenzivno koriste čvrsta goriva za grijanje, zagađenje česticama PM10 i PM2.5 ostaje ozbiljan problem, sa zabilježenim prekoračenjima tokom 2023. i 2024. godine. Slična situacija zabilježena je i u Bugarskoj, gdje se na pojedinim urbanim lokacijama prekoračenja bilježe tokom gotovo cijele zimske sezone.
Glavni izvori PM2.5 i PM10 čestica uključuju saobraćaj, industrijske aktivnosti i sagorijevanje čvrstih goriva za grijanje domaćinstava. Poljoprivredni sektor, kroz emisije amonijaka, takođe doprinosi formiranju sekundarnih čestica, što je posebno izraženo u Njemačkoj i Holandiji.
Ozon, koji se formira u atmosferi iz drugih zagađivača pod uticajem sunčeve svjetlosti, predstavlja dodatni izazov, posebno u toplijim regionima poput južne Španije i Grčke. Tamo je tokom ljetnih mjeseci zabilježeno više dana sa prekoračenjem ozona nego u drugim dijelovima Evrope.
Crna Gora: Zagonetni nedostatak podataka u zemlji sa aktivnom monitoring mrežom
Izvještaj EEA za 2023. i 2024. godinu sadrži podatke o koncentracijama azot-dioksida (NO₂) u Crnoj Gori, dok podaci o drugim ključnim zagađivačima, poput PM2.5 i PM10, izostaju.
Ovo je tim više začuđujuće s obzirom na to da se na sajtu Agencije za zaštitu životne sredine u realnom vremenu može pratiti kvalitet vazduha sa devet mjernih stanica smještenih na različitim lokacijama u zemlji. Dakle, infrastruktura za praćenje je nesumnjivo prisutna i funkcionalna, a podaci su dostupni javnosti, pa se stoga postavlja pitanje – kako je moguće da ključni podaci o prisustvu PM2.5 i PM10 čestica nisu našli svoje mjesto u ovom izvještaju.
Posebno je intrigantno kada znamo da se tokom zimskih mjeseci Pljevlja, Bijelo Polje, Nikšić i Podgorica suočavaju sa evidentno visokim zagađenjem vazduha, što su potvrdili i mjesečni izvještaji o kvalitetu vazduha koji se mogu vidjeti na zvaničnom sajtu Agencije.
Tako je tokom januara 2025. godine, situacija sa kvalitetom vazduha bila izuzetno zabrinjavajuća u sjevernoj i centralnoj zoni Crne Gore. Dnevne granične vrijednosti PM10 čestica premašene su u Pljevljima tokom 16 dana i u Bijelom Polju tokom 19 dana. U centralnoj zoni, Podgorica je zabilježila 17 dana sa prekoračenjima, a Nikšić 8 dana. Pored toga, registrovano je povećano prisustvo benzo(a)pirena u uzorcima iz Bijelog Polja, Pljevalja, Nikšića i Podgorice.
U februaru je situacija dodatno eskalirala. Pljevlja su zabilježila čak 20 dana prekoračenja PM10 čestica, dok je u Bijelom Polju registrovano 18 dana sa prekoračenjima. U centralnoj zoni, Podgorica zabilježila je 14 dana sa prekoračenjima, a Nikšić 9 dana, dok je povećano prisustvo benzo(a)pirena i dalje evidentirano u istim gradovima.
Prema podacima EEA za 2023. godinu, koncentracije azot-dioksida (NO₂) u urbanim sredinama Crne Gore su sljedeće:
- Bar: 12 µg/m³ (urbana pozadina)
- Kotor: 17 µg/m³ (urbani saobraćaj)
- Podgorica: 16 µg/m³ (urbani saobraćaj)
- Bijelo Polje: 16 µg/m³ (urbana pozadina)
- Pljevlja: 20 µg/m³ (urbana pozadina)
Nova EU direktiva o kvalitetu vazduha: Stroži standardi za čistiji vazduh
Evropska unija je usvojila novu Direktivu o kvalitetu vazduha (EU 2024/2881), koja je stupila na snagu 10. decembra 2024. godine. Države članice imaju rok od dvije godine da transponuju i usvoje zakone, propise i administrativne mjere potrebne za implementaciju ove direktive, a primjena novih standarda počinje 1. januara 2030. godine.
Ova revidirana direktiva postavlja strože granične vrijednosti za ključne zagađivače kako bi se što prije postigao cilj čišćeg vazduha u Evropi. Tako je godišnja granična vrijednost za PM2.5 smanjena je sa 25 µg/m³ na 10 µg/m³, dok je za NO₂ smanjena sa 40 µg/m³ na 20 µg/m³. Pored ovih izmjena, uvedena je i dnevna granična vrijednost za PM2.5 od 25 µg/m³, a za PM10 smanjena sa 50 µg/m³ na 45 µg/m³.
Direktiva takođe predviđa uspostavljanje ‘žarišnih tačaka’ (hotspots) za preciznije mjerenje zagađenja u urbanim sredinama, kao i obavezno praćenje novih zagađivača kao što su ultrafine čestice, crni ugljenik i amonijak. Uvođenje ovih mjera ima za cilj postizanje standarda SZO i smanjenje broja prijevremenih smrti uzrokovanih zagađenjem vazduha.
Direktiva takođe uvodi obavezu za države članice da razviju planove za poboljšanje kvaliteta vazduha i omogućava građanima pravo na kompenzaciju u slučaju kršenja standarda.
Kvalitet vazduha – izazov koji ne smijemo zanemariti
Iako su u izvještaju EEA zabilježena određena poboljšanja u kvalitetu vazduha, stvarnost je takva da zagađenje i dalje predstavlja ozbiljan problem širom Evrope, posebno u urbanim sredinama. Ozon, PM2.5 i PM10 ostaju najproblematičniji zagađivači koji premašuju preporučene vrijednosti Svjetske zdravstvene organizacije i postavljene standarde EU, a postizanje održivog nivoa čistog vazduha zahtijeva hitnu i koordinisanu akciju na svim nivoima – od lokalnog do evropskog. Direktiva (EU) 2024/2881 predstavlja važan korak ka tom cilju, ali istinska promjena zavisiće od efikasne implementacije i dosljednog praćenja.
Jasmin Murić
Naslovna fotografija: Unsplash, Anna Yablonskaya
