Od nekadašnjeg Titograda kao jugoslovenske periferije, do njujorškog Muzeja moderne umjetnosti – arhitektica Svetlana Kana Radević gazila je elegantno, na štiklama, rušeći prepreke konzervativne sredine i stereotipe u profesiji u kojoj su dominirali muškarci, ostavivši za sobom djela koja danas krase gradove širom Balkana, piše BBC na srpskom.
-Uvijek sam željela da gradim, čak i moje dječije igrarije bile su u izvjesnom smislu arhitektonske.Voljela sam da pravim kuće od kartonskih kutija, isijecanjem dobijala sam prozore i vrata sa škurama, i upravo taj trenutak otvaranja škura, to je zapravo prodor u jedan novonastali, novoformirani prostor – ispričala je Svetlana Kana Radević u emisiji podgoričke televizije iz 1980.
Taj prostor za nju je djelovao tajanstveno i provokativno.
Iako se smatra jednom od najznačajnijih i najnagrađivanijih crnogorskih arhitekata u 20. vijeku, ovo je jedan od njenih rijetkih intervjua.
Žena u muškom svijetu i na periferiji
Decembra 2021. u podgoričkoj Modernoj galeriji otvorena je izložba „Svetlana Kana Radević – poslijeratna arhitektura između centra i periferije”, koja je prethodno bila na Bijenalu u Veneciji.
-Ona je definitivno prva arhitektica sa licencom u Crnoj Gori. Kana i njeno stvaralaštvo veoma su važni, ne samo zbog crnogorske kulturne baštine ili jugoslovenske, već je bila i dio svjetskih tokova – kaže Dijana Vučinić, kustoskinja izložbe, za BBC na srpskom.
Kanin rad bio je i dio izložbe u njujorškom Muzeju moderne umjetnosti MOMA tokom 2018. i 2019. „Stvaranje konkretne utopije: arhitektura Jugoslavije od 1948-1980”.
Iako je radila u Podgorici koja je naspram centara Beograda, Zagreba i Ljubljane bila neka vrsta jugoslovenske periferije, Svetlana Kana Radević izborila se i za mjesto u tada dominatno muškoj profesiji.
-Svjedoci smo već godinama da to stvaralaštvo, nastalo na periferiji, posebno ono koje su stvarale žene, je u drugom planu ili uopšte nije vidljivo. U tom smislu joj je bio malo otežan put – kaže kustoskinja izložbe.
Kako je tekao njen put?
Svetlana Kana Radević rođena je 21. novembra 1937. i osnovnu školu završila je na Cetinju, a gimnaziju u Podgorici.
Diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, navodi se na sajtu Muzeja žena Crne Gore.
Najviše je radila u tadašnjem Titogradu, ali je bila uključena i u svjetske tokove – školovala se kod čuvenog arhitekte Luisa Kana u Filadelfiji na Univerzitetu u Pensilvaniji kao dobitnica Fulbrajt stipendije.
Usavršavala se i u Tokiju, kao i evropskim prijestonicama, a bila je i inostrana članica Ruske akademije za arhitekturu i građevinske nauke.
-Među kolegama u toj klasi profesora Kana, ona je najvjerovatnije bila najostvarenija – kaže Vučinić.
Kana je u Americi boravila kada je već iza sebe imala nekoliko značajnih projekata.
Najznačajnije djelo – hotel Podgorica
Njenim najznačajnijim djelom smatra se upravo njeno prvo – hotel Podgorica na rijeci Morači u centru glavnog grada Crne Gore.
Na konkursu je pobijedila i to nedugo po povratku sa studija na Arhitektonskog fakultetu u Beogradu kada se zaposlila u rodnoj Podgorici.
Za to će 1968. dobiti prestižnu saveznu nagradu lista Borba koja je decenijama dodjeljivana za najznačajnija arhitektonska ostvarenja na području Jugoslavije na prijedlog svake od šest republika.
Ona je jedina žena arhitekta dobitnik te nagrade i jedini arhitekta iz Crne Gore nagrađen ovim priznanjem, kao i najmlađi laureat – dobila ju je kad je imala 31 godinu.
-Ta nagrada je bila vrlo važna i praćena u javnosti. Zbog publiciteta, poznatim arhitektima koje su je dobijale mijenjao se status u javnosti – kaže Sonja Dragović, doktorantkinja na Fakultetu za arhitekturu i urbanizam na Univerzitetu u Lisabonu.
Kako kaže, u doba socijalističke Jugoslavije kada su se održavali veliki i važni arhitektonski konkursi, žiriranje je bilo uživo prenošeno na radiju.
-U Podgorici se za neke projekte to dešavalo u Zelenom salonu hotela Crna Gora koji je bio elitna lokacija i ljudi su to mogli da čuju. Članovi žirija su govorili zbog čega je jedan projekat bolji od drugih, procesi su bili otvoreniji – kaže Dragović.
To je bio dio duha vremena šezdesetih i sedamdesetih godina i samoupravljanja u Jugoslaviji. Znalo se da su ljudi odvajali od plata čuvene samodoprinose da bi bio izgrađen sportski ili kliničko bolnički centar. Postojala je velika odgovornost prema javnosti da se uradi najbolje što može, najjeftinije što može da bi se izvukao maksimum iz tog zajedničkog novca – navodi ona.
Arhitektura za čovjeka i u ime čovjeka
Na sličan način razmišljala je i Kana.
Arhitektura nije avantura prostora i materijala. Ona je i etički čin, sve odluke donosite za čovjeka, u ime čovjeka.
Svetlana Kana Radević
-U prošlosti je arhitekta radio za pojedinca, danas radi za društvo – kaže ona u pomenutoj emisiji televizije Titograd, crtajući štapićem skicu spomenika na Barutani koji je te godine zvanično otvoren.
Njeno djelo – spomenik na Barutani predstavlja spomen obilježje u znak sjećanja na žitelje djela Crne Gore – Lješanske nahije koji su poginuli u oslobodilačkim ratovima u prvoj polovini 20. vijeka – Balkanskim ratovima (1912-1913), Prvom i Drugom svjetskom ratu.
Među njenim značajnim djelima nalaze se i hotel Zlatibor u Užicu, poslovni centar Kruševac i Autobuska stanica u Podgorici, hotel Mojkovac i mnogi drugi.
Dobitnica je Trinaestojulske nagrade 1968. godine i Nagrade oslobođenja Podgorice 1992. godine.
Od studentskih dana, pa tokom čitave karijere i sve do smrti sa njom je sarađivao i družio se podgorički arhitekta Andrija Markuš.
Kako je zapisao u knjizi „KANA, eseji o arhitekturi” njih dvoje su znali satima da raspravljaju o arhitekturi i praktično i teorijski.
-Svetlana Radević je dokaz da kad treba povući snažno, ne treba reći „povući muški”, jer je ona 1967. povukla jače od svih. Na papiru je to još teže: podići i povući potez snažno – piše u knjizi.
I u razgovoru za BBC opisuje je istim žarom.
-Riječ je o izuzetno snažnoj ličnosti za koju mi očekujemo da bude muškarac, što ne znači da to ne može i žena, ali kod nje je to stvarno dominantno – kaže Markuš za BBC.
To ne znači da nije bila ženstvena, naprotiv, bila je, kaže, „markantnog stajlinga”, a cijeli život posvetila je radu i arhitekturi.
Nije se udavala nikad, niti je imala djece, za njom su ostala njena djela.
Nadimak po kom je i danas poznata, dobila je još kao dijete i na porodičnim slikama na poleđini je često stajalo – Kana i Lili.
Lili je njena sestra Ljiljana, koja je takođe bila arhitektica.
-Kana je bila dosta vezana za porodicu, posebno za sestru Ljiljanu koja je nešto mlađa i sa kojom je kasnije radila zajedno na velikom broju projekata – kaže Dijana Vučinić.
Koliko su se njena ličnost i pojava preplitale sa profesijom pokazuje i ranije zapažanje Andrije Markuša.
-Iznad krupnih naočara sa masivnim okvirom dominirao je šešir sa velikim obodom u blagom luku oborenih ivica, kakve su forme i na Kaninoj Autobuskoj stanici i na nadstrešnici Hotela Podgorica, nažalost porušenoj – piše Markuš.
Zamrznuta ljepota
Naziva je „poetesom naših prostora”.
-Ona je bila lijepa i privlačna, ali što se tiče nas muškaraca i od samog svijeta koji je okruživao, ona je za nas bila kolega u pravom smislu, koja tu sopstvenu ljepotu kao da je zamrzla.
-To je davalo njoj jedan plus za arhitekturu – odvažnost i dostojnost objekata koje projektuje – ističe on.
Od ostalih kolega razlikovala se u slobodi, koja bi se mogla nazvati drskošću, ali pozitivnom – da ne razmišlja koliko će neki projekat da košta, što nije bilo često u vrijeme socijalizma, napominje Markuš.
-Ti njeni prohtjevi uspijevali su na konkursima za luksuzne objekte, poput hotela – dodaje on.
U pričama i anegdotama ostalih savremenika, Kana je predstavljena modernim žargonom rečeno kao boss lady – dama šef, kaže Sonja Dragović.
-Bila je stručna i poštovana od kolega, precizna u radu, bila je i zanimljiva i visprena, inspirativna sagovornica. To govori i činjenica da je uspela da se probije u tom polju koje nije bilo toliko otvoreno za žene – navodi ona.
Sigurno da je bilo još arhitektica i žena koje su radile u urbanističkim biroima, ali se Kana izborila za poznatost i prepoznatljivost, dodaje ona.
Tokom cijelog života zanimalo ju je preplitanje arhitekture i društva.
-Veliki dio karijere je provela u Republičkom zavodu za urbanizam i projektovanje (RZUP), značajnom kolektivu, a onda je kasnije, tokom devedesetih bila i društveno angažovana.
Zanemarivanje njenih djela
Za razliku od zlatnog jugoslovenskog perioda u kom je Kana najviše radila, moderna zbivanja donijeće promjene u čitavom društvu, pa i arhitekturi.
U kapitalizmu se ispred društvene funkcije stavlja privatno zadovoljenje i potrebe i želje investitora za koje arhitekte rade, kaže Sonja Dragović, inače ekonomistkinja po struci, koja na postdimplomskim studijama izučava urbanizam.
Tako dolazi do sve masovnijeg „investitorskog urbanizma”, koji je bio i pokretač za osnivanje udruženja KANA – Ko Ako Ne Arhitekt, čija je članica Dragović.
Ova nevladina organizacija nosi Kanino ime, ali je inspirisana i njenim radom.
Prve akcije grupe KANA počele su 2015. kada je počela izgradnja staklenog solitera samo nekoliko metara od Kaninog hotela Podgorica.
Ideja je bila da se skrene pažnja i svih nadležnih institucija, ali i da se provokativno obrate kolegama arhitektama da dignu glas, otuda naziv „Ko ako ne arhitekt”.
Mlade arhitekte, uglavnom tek svršeni studenti, okupljali su se i brojnim inicijativama skretali pažnju na to narušavanje prostora zarad pojedinačnih interesa investitora.
Hotel u to vrijeme nije bio zaštićen kao kulturno dobro, to će postati tek 2021.
-Glavni kvalitet hotela Podgorica i ono zbog čega je Kana dobila i nagradu za tu zgradu jeste način na koji je vrlo promišljeno uklopila novi i vrlo savremeni objekat u postojeći kontekst – navodi Dragović.
Hotel se nalazi nadomak rijeke Morače, a na fasadi su kameni obluci iz rijeke.
U blizini je srednjevjekovna tvrđava, stari grad – Stara varoš Podgorice.
Pola vijeka kasnije, na gotovo istom mjestu, gotovo uza zid hotela počela je da niče staklena višespratnica.
Dok je trajala borba aktivista na terenu i pred nadležnim ustanovama, soliter je izgrađen.
Istraživačica Dragović tu zgradu opisuje kao „užasnu”, jer je takva arhitektura na toj poziciji neadekvatna.
-Pored solitera hotel se skoro i ne vidi. To je flagrantno stavljanje privatnog interesa u povlašćenu poziciju nasuprot javnom – navodi Dragović.
I drugi Kanini objekti su doživjeli istu ili sličnu sudbinu.
Ispod linija kontura Kaninih duhodjela,
Žive jedina njena djeca – uokvirena, ozračena,
osvjetljenjem zasjenčena, vraćajući odbljesak oku,
iako statična – pokretna
uz nju i niz nju postojećim i nepostojećim žmarcima
i asocijacijama, ličeći na čovjeka – stihovi su Markuša posvećeni Kani.
Izvor: BBC NEWS NA SRPSKOM
