Rijeka Zeta nastaje od nekoliko stalnih i periodičnih vodotoka na prostoru Gornjeg polja od kojih su najvažniji Rastovac, Vidrovan, estavela Gornjepoljski vir. U nju se ulivalo 30 većih i manjih vodotoka Nikšićkog polja sve do izgradnje vještačkih akumulacija. Zeta je kroz svoj prirodni ponor Slivlje tekla kao ponornica i ponovo izbijala kao izvor na Perućici, spajajući se sa Glavom Zete i Oboštičkim okom. Na Oboštičkom oku formirala je donji tok koji je do ušća u Moraču dug 50,9 km, a prosječna širina korita je od 40 do 50m. Zeta teče kroz Bjelopavlićku ravnicu većinom kao ravničarska rijeka sa karakterističnim meandrima. Zeta prima nekoliko pritoka: dvije Sušice, Garačnicu, Bresticu. U nju se takođe uliva veći broj stalnih i povremenih potoka: Rimanić, Iverak, Širalija… Duž korita rijeke Zete izbija veći broj vrela – Dobropoljska, Viška, Milojevićka, Svinjiška, i izvora – Dobrik, Studenci, Bijeli Studenci, Studenac. Tokom kišnog perioda Zeta prima i transportuje sve vode duž oboda Bjelopavlićke ravnice i dijela Pipera.
Porijeklo i značenje imena Zeta
Međunarodni ekspert za biodiverzitet, ekologiju i obrazovanje, Bogić Gligorović, kazao je za Ecoportal da su o porijeklu i značenju imena Zeta (Zenta, Genta) tumačenja podijeljena.
-Najprihvaćenije tumačenje kazuje da je korijen naziva u staroslovenskoj riječi „žito” odnosno „žetva”. Rijeka Zeta predstavlja najvažniji hidrografski objekat centralne Crne Gore. Pored toga ona ima izuzetan ekonomski, istorijski i kulturni značaj za gravitirajuće područje. Tokom istorijskog razvoja područja u dolini rijeke Zete, zahvaljujući povoljnoj klimi, reljefu i hidrografiji, razvijale su su značajne naseobine stanovništva. Na ovoj teritoriji postoji veliki broj hronološki slojevitih arheoloških lokaliteta i materijalnih kulturnih dobara, još od praistorije pa do savremenog doba, poput antičkih gradova kao što je Duklja, zatim vila čiji ostaci postoje na obodima ravnice. Takođe, prisutan je značajan broj tumula, ranohrišćanskih objekata, srednjovjekovnih crkava, manastira, mostova i utvrđenja. Ovo područje je jedno od najznačajnijih djelova Crne Gore u pogledu kulturno istrorijskog bogatstva – pojašnjava Gligorović.
On je govoreći o biodiverzitetu ove rijeke, saopštio da Zeta sa slivnim područjem predstavalja jedno od biodiverzitetski najznačajnijih područja u Crnoj Gori.
-Na teritoriji kroz koju rijeka protiče registrovano je preko 1.500 biljnih i skoro 2.000 životinjskih vrsta. Na ovom području registrovano je i oko 150 vrsta koje su zaštićene nacionalnim i međunarodnim zakonodavstvom. Brojna su i Natura 2000 staništa koja su zaštićena zakonima Evropske unije. Za veliki broj ptičijih vrsta dolina rijeke Zete predstavlja gnjezdilište ili migracioni koridor. Rijeka Zeta i pritoke odlikuju se velikom raznovrsnošću vodenih staništa u kojima živi veliki broj vodenih organizama – dodao je Gligorović.
Kako je kazao, duž obala je nekada skadarski hrast lužnjak bio široko rasprostranjen, ali je sada zbog sječe sveden na pojedinačna stabla i manje šumarke.
-U vlažnim staništima oko rijeke živi veliki broj zaštićenih vrsta orhideja. Vidra koja je naseljavala ovo područje veoma je rijetka. Poznata endemska vrsta, zetska mekousna pastrmka, sada se rijetko srijeće. Na ovom području prisutna je i endemska vrsta Skadarska žaba. Rijeku Zetu i sa njenim gravitrajućim slivnim područjem naseljava veliki broj vrsta beskičmenjaka, poput tri vrste izuetno rijetkih endemskih slatkovodnih puževa: Lukina Plagigeria, Ljiljanina Zeteana i Bogićev Montenegrospeum. Prisutne su i značajne vrste riječnih školjki, zatim međunarodno zaštićeni bjelonogi rak, nacionalno zaštićena mađarska pijavica. Prisutna je i značajna populacija rijetke endemske vrsta vilinog konjica – velikog potočara, a na ovom području srijeću se i ugrožene vrste vilinih konjica: dvozubi potočar i primorska plemkinja – pojašnjava naš sagovornik.
Prijetnje po biodiverzitet
Prijetne za očuvanje biodiverziteta na ovom području, objašnjava Gligorović, čovjekovi su uticaji kroz hemijsko i biološko zagađenje, odlaganje otpada i kontrolu vodnog režima putem izgradnje brana, kanalisanja rijeka i potoka, kao i kaptaže izvora i intenzivnog nekontrolisanog navodnjavanja.
On navodi da značajne prijetnje predstavljaju i klimatske promjene čiji su efekti sve vidljiviji, poput presušivanja izvora i potoka.
-Izlivanje otpadnih voda iz proizvodnih pogona negativno utiče na kvalitet vode i ne ugrožava samo biodiverzitet već i stanovništvo. Industrijske vode sa raznovrsnim hemijskim zagađivačima i spiranje tla sa poljoprivrednog zemljišta tretiranog različitim hemijskim zaštitnim sredstvima i vještačkim đubrivima ima izrazito negativne posljedice po živi svijet. Te posljedice manifestuju se kroz trovanje i eutorfiakciju tj. pretjerano razmnožavanje algi što uzrokuje pomor drugih organizama. Takođe, izlivanje fekalnih i otpadnih voda sa farmi uzrokuje pojavu fekalnih bakterija koje su izazivači bolesti – navodi Gligorović.
Ugradnja filtera za prečišćavanje otpadnih voda, objašnjava on, jedan je od mehanizama zaštite od fekalnih baterija.
-Takođe, neophodno je regulisati korišćenje hemijskih zaštitnih sredstava kroz kontrolu i edukaciju. Uticaj na biodiverzitet je veoma izražen s obzirom na činjenicu da je na pojedinim djelovima toka došlo do nestanka vrsta koje nijesu tolerantne na zagađenje. Evidentirana su uginuća riba, rakova i riječnih školjki, međutim, detaljna istraživanja nijesu rađena. Takođe, na pojedinim djelova toka prisutna je pojava intezivnog zarastanja biljkama i algama što remeti ravnotežu u ekosistemima i narušava sastav i strukturu zajednica. Zbog složenosti hidrološkog sistema rijeke Zete zagađujuće materije će, ukoliko se ne preduzmu mjere za sprječavanje zagađenja, dospjeti u podzemne vode koje se koriste za vodosnabdijavanje stnovništva – ističe Gligorović.
Otpadne vode i riblji fond
Naš sagovornik objašnjava da je uticaj otpadnih voda na faunu riba značajan zbog uticaja koji otpadne vode imaju na materije biljnog i životinjskog porijekla kojim se ribe hrane.
-Materije koje su nataložene u biljkama ili drugim organizmima dospijevaju u tijelo riba i talože se u njihovim organima i mišićima. Istraživanja pokazuju da različite materije mogu imati negativne uticaje na zdravlje ribljih populacija, a pojednine mogu izazvati oboljenja i mutacije. Izlivanje hemijskih otpadnih materija može uzrokovati pomor ribe u dijelu toka. Procenat tih materija u tijelu riba je značajno veći u odnosu na druge organizme i ukoliko dospiju u tijelo čovjeka mogu imati negativne posljedice po zdravlje. Konzumacija ribe sa područja koja su izložena otpadnim vodama nije preporučljiva – dodaje Gligorović.
On je istakao da izuzetne prirodne ljepote, bogatstvo biodiverziteta, mnogobrojna kulturna dobra, značajni vjerski objekti, proizvodnja domaće hrane i dostupnost područja predstavlaju odličnu osnovu za razvoj turizma.
-Rijeka Zeta sa slivnim područjem ima izuzetan potencijal i predstavlaja jedan od najznačajnijih prirodnih resursa za održivo korišćenje.
Dobro upravljanje u prirodnim sistemima poput ovog, uz stalne monitoringe i istraživanja životne sredine, preduzimanje konzervacionih mjera, edukaciju stanovništva, kontrolu korišćenja resursa i sankcionisanje zagađivača, omogućilo bi visok nivo turističke valorizacije uz očuvanje prirodnog bogatstva.
Međunarodni ekspert za biodiverzitet, ekologiju i obrazovanje, Bogić Gligorović
Gligorović navodi da jedan od problema čije će posljedice u budućnosti biti sve izraženije, predstavlaju klimatske promjene.
-Posljedice klimatskih promjena vidljive su kroz ranije presušivanje izvora, potoka, rijeka, pojavu invazivnih vrsta i smanjenje brojnosti domaćih vrsta .
Međunarodni ekspert za biodiverzitet, ekologiju i obrazovanje, Bogić Gligorović
Stanje ekosistema, kako objašnjava Gligorović, u rijeci Zeti i gravitirajućim vodama je zabrinjavajuće.
-Početni dio toka od Glave Zete do Slapa je manje ugrožen zbog depopulacije, dok je donji dio toka zbog nekontrolisanog korišćenja resursa, naseljavanja stanovništva, razvoja intenzivne poljoprivredne proizvodnje, farmi i industrijskih objekata veoma ugrožen. Neophodno je što prije preduzeti mjere da bi se pogoršanje stanja zaustavilo i na taj način spriječile katastrofalne posljedice, odnosno potpuno uništenje pojedinih ekositema. Rijeka Zeta sa okolinom proglašena je Parkom prirode. Trenutno se na rijeci Zeti sprovodi niz projekata kojima će pokušati da se unaprijedi stanje životne sredine i stanovništvo uključi u zaštitu. Tu se nalaze projekat povratka skadarskog hrasta, izrada monitoring protokola indikatorskih vrsta u gornjem i donjem toku i izrada edukativnih materijala o značaju područja – zaključuje Gligorić.
M. Lazarević
