Veliki kolaps elektroenergetskog sistema koji je nedavno pogodio Španiju, Portugal i dio Francuske, izazvavši masovni nestanak električne energije u milionima domova, podstakao je brojna pitanja o pouzdanosti postojećih energetskih mreža u Evropi. Dok se javnost bavi mogućim uzrocima, nadležni operateri i zvanične institucije i dalje istražuju šta je zaista dovelo do ovog incidenta.
U ranim medijskim izvještajima pojavila se pretpostavka da je u Španiji došlo do rijetkog atmosferskog poremećaja. “Zbog ekstremnih temperaturnih oscilacija u unutrašnjosti Španije došlo je do anomalnih vibracija na dalekovodima”, objavljeno je pozivajući se na portugalskog operatora REN. Prema tim izvještajima, ove vibracije izazvale su poremećaje u sinhronizaciji između različitih mreža, što je dovelo do nestanka struje u više zemalja. REN je, međutim, kasnije negirao da je izdao takvu tvrdnju, a španska meteorološka agencija AEMET saopštila je da tog dana nisu bile zabilježene neobične vremenske pojave niti značajne temperaturne oscilacije.
Može li klima destabilizovati elektroenergetsku mrežu?
Dalekovodi, naročito visokonaponski, osjetljivi su na klimatske uslove i temperaturne promjene. Kada temperatura naglo oscilira, metalni provodnici se šire i skupljaju, mijenjajući svoju napetost i dužinu. Ukoliko nakon toplotnog talasa uslijedi nagla promjena vremena, može doći do dinamičkog naprezanja na mreži.
Takve vibracije, posebno ako dostignu rezonantnu frekvenciju – specifičnu frekvenciju na kojoj amplituda vibracija naglo raste – mogu ozbiljno ugroziti stabilnost elektroenergetskih mreža. One nisu samo fizička opasnost za infrastrukturu (provodnike, stubove, izolatore), već mogu značajno uticati i na električne karakteristike mreže, poput induktivnosti i kapacitivnosti provodnika.
Profesor Jianzhong Wu, stručnjak za sisteme energije sa više vektora sa Univerziteta u Kardiffu, osvrnuo se na prve izvještaje koji su pratili ovaj događaj i upozorio na potrebu opreznog pristupa preliminarnim zaključcima.
“Neki rani medijski izvještaji sugerisali su da su široko rasprostranjeni nestanci struje u Španiji i Portugalu mogli biti izazvani rijetkim fenomenom nazvanim ‘indukovana atmosferska vibracija’, gdje ekstremne temperaturne varijacije izazivaju oscilacije na visokonaponskim dalekovodima. To je moglo poremetiti sinhronizaciju potrebnu između povezanih elektroenergetskih mreža, dovodeći do lančanih kvarova. Međutim, zbog složenosti međusobno povezanog elektroenergetskog sistema, potrebna je detaljna istraga, a objašnjenje ‘indukovane atmosferske vibracije’ još uvijek nije potvrđeno. Pravi uzrok bi mogao biti veoma različit. Moramo sačekati detaljnu profesionalnu analizu”,izjavio je profesor za Science Media Centre.
Šta zasad znamo?
Zvanični operator elektroenergetske mreže Španije, Red Eléctrica de España (REE), saopštio je da je došlo do dva uzastopna tehnička incidenta – prekida u proizvodnji, najvjerovatnije iz solarnih elektrana – koji su doveli do nestabilnosti u sistemu i prekida veza sa Francuskom. To je izazvalo domino efekat i kolaps mreža u Španiji i Portugalu.
Na nivou čitave mreže, čak i male promjene u električnim karakteristikama mogu poremetiti frekvenciju struje koja mora biti precizno održavana oko 50 Hz u Evropi. U takvim situacijama, zaštitni sistemi se automatski aktiviraju kako bi spriječili veću štetu, što može rezultirati masovnim isključenjima potrošača.
Sličnosti sa dešavanjima u Crnoj Gori
Slična situacija zadesila je i Crnu Goru tokom ljeta 2024. godine, kada je 21. juna došlo do velikog ispada elektroenergetske mreže. Prema izvještaju agencije Reuters, incident je pogodio gotovo cijelu Crnu Goru, kao i dijelove Bosne i Hercegovine, Dalmacije i Albanije. Iz Crnogorskog elektroprenosnog sistema (CGES) saopšteno je da je došlo do prekida na mreži regionalnih razmjera, dok su lokalni mediji prenijeli da je požar na 400-kilovoltnom dalekovodu u nepristupačnom području duž granice sa Bosnom i Hercegovinom mogao igrati ulogu u destabilizaciji sistema.
Tadašnji ministar energetike Saša Mujović izjavio je da je riječ o ‘ozbiljnom incidentu koji pokazuje koliko je energetski sistem osjetljiv i ranjiv’, te je kao neposredan uzrok naveo “visoke temperature i povećanu potrošnju tokom turističke sezone”, uz nagovještaj da je sistem bio preopterećen i nedovoljno fleksibilan da odgovori na taj pritisak., te je naglasio važnost jačanja otpornosti mreže u kontekstu klimatskih i tehničkih izazova. Iako se uzroci razlikuju, oba slučaja pokazuju koliko su elektroenergetski sistemi osjetljivi i međuzavisni, te koliko lako poremećaji mogu prerasti u regionalne kolapse.
Pouke i izazovi za budućnost
Događaji poput ovog ponovo su otvorili pitanje otpornosti energetskih sistema, posebno u državama koje se ubrzano kreću ka tranziciji ka obnovljivim izvorima energije. Španija i Portugal, sa oko 60% i 70% proizvodnje iz vjetra, sunca i vode, spadaju među evropske lidere u toj oblasti. Iako se u javnosti pojavljuju tvrdnje da bi ovako visok udio obnovljivih izvora mogao povećati rizik od nestabilnosti mreže, stručnjaci ističu da problem ne leži u samim obnovljivim izvorima, već u načinu na koji je sistem dizajniran i upravljan.
Naime, solarne i vjetroelektrane ne doprinose fizičkoj inerciji sistema – stabilnosti koju pružaju velike rotirajuće mašine poput turbina u termoelektranama. REE već je ranije ove godine upozorila da bi zatvaranje nuklearnih elektrana i dalja dekarbonizacija, bez adekvatne tehničke nadogradnje, mogli dovesti do osjetljivosti sistema na veće poremećaje.
Međutim, to ne znači da su obnovljivi izvori slabost, već da energetska tranzicija mora biti pažljivo planirana. Tehnička rješenja već postoje – uključujući razvoj tzv. sintetičke inercije (npr. putem zamajaca), veću upotrebu hidroelektrana, kao i pametno upravljanje viškovima energije kroz akumulaciju.
Primjeri iz drugih zemalja pokazuju da ni energetski sistemi koji se oslanjaju na fosilna goriva nisu imuni na kolapse – Italija je doživjela potpuni blackout 2003. godine, a Teksas 2021. tokom zimskog talasa. Ključ je u pravovremenom ulaganju u otpornije, decentralizovane i fleksibilne mreže koje mogu da odgovore na kompleksne izazove budućnosti.
U tom kontekstu, događaj poput ovog ne treba posmatrati kao propust energetske tranzicije, već kao upozorenje da se tranzicija mora sprovoditi pažljivo, uz dodatna tehnička rješenja i otporniju infrastrukturu. Ovi izazovi dodatno potvrđuju koliko su elektroenergetski sistemi ranjivi i koliko je važno da se kontinuirano prilagođavaju novim klimatskim i tehnološkim uslovima.
Detaljna tehnička istraga još traje, a konačni zaključci biće ključni za razumijevanje kako u budućnosti izbjeći slične incidente – bilo da su izazvani tehničkim kvarom, vremenskim anomalijama ili složenom kombinacijom oba faktora.
Jasmin Murić
Naslovna fotografija: Unsplash, Matthew Henry
