Ozonski omotač se nalazi u stratosferi između 15 km i 30 km iznad zemlje i štiti nas i druga živa bića od štetnog sunčevog ultraljubičastog zračenja. Oštećenje ozonskog omotača može imati ozbiljne posljedice po zdravlje ljudi i životnu sredinu.
Značajno smanjenje potrošnje supstanci koje oštećuju ozonski omotač postignuto je na globalnom nivou od 1986. Ovo smanjenje je u velikoj mjeri uslovljeno Montrealskim protokolom Programa Ujedinjenih nacija za životnu sredinu (UNEP) iz 1987. godine.
Oštećenje stratosferskog ozona se dešava na obje Zemljine hemisfere. Međutim, ova pojava je izraženija na južnoj hemisferi (Antarktik) nego na sjevernoj hemisferi (Arktik). Ovo se dešava jer je formiranje ozonske rupe direktno povezano sa temperaturom stratosfere. Kada temperature padnu ispod -78°C, polarni stratosferski oblaci imaju tendenciju da se formiraju, što pogoršava oštećenje ozona. Na Antarktiku, dugo prisustvo niskih temperatura u stratosferi stimuliše njihovo formiranje, dok Arktik karakteriše veća meteorološka varijabilnost iz godine u godinu.
Generalno, ozonska rupa se definiše kao oblast za koju vrijednosti u ozonskoj koloni iznose 220 Dobsonovih jedinica ili manje, označeno debelom konturnom linijom i predstavljeno plavim bojama na slici 1. Ovo je očigledno samo na južnoj hemisferi. Ovdje se najveći istorijski obim ozonske rupe – 28,4 miliona km² (Slika 1 i 2) – dogodio u septembru 2000. Ova oblast je šest puta veća od teritorije EU.
Napomena: Kopernikova analiza kolona ukupnog ozona iznad Antarktika. Plave boje označavaju najniže kolone ozona, dok žuta i crvena označavaju veće kolone ozona. Stubovi ozona se obično mjere u Dobsonovim jedinicama. Jedna Dobsonova jedinica je broj molekula ozona koji bi bio potreban za stvaranje sloja čistog ozona debljine 0,01 milimetara na temperaturi od 0 stepeni Celzijusa i pritisku od 1 atmosfere. 300 DU odgovara 3 milimetra ozona. Izvor podataka: Copernicus Atmosphere Monitoring Service (CAMS).
Godine 2000. ozonska rupa je dostigla svoj maksimalni obim od 1979. godine i prestala je da se povećava u narednim godinama, što se može pripisati postepenom ukidanju supstanci koje oštećuju ozonski omotač prema Montrealskom protokolu. Od 2001. godine, uz kontrolu emisija supstanci koje oštećuju ozonski omotač, isti pokazuje znake zarastanja sa varijacijama u veličini između godina koje su snažno vođene temperaturom stratosfere, sa toplijim temperaturama koje dovode do manjih ozonskih rupa, kao što je 2019. godine.
Međutim, ovo se ne može direktno pripisati antropogenim klimatskim promjenama, pošto gasovi staklene bašte generalno imaju efekat hlađenja u stratosferi, dok doprinose globalnom zagrijavanju u troposferi. Ovo stratosfersko hlađenje ima pozitivan efekat na oporavak ozona, osim u polarnim regionima. Ovdje veoma niske temperature mogu dovesti do povećanja formiranja polarnih stratosferskih oblaka, koji olakšavaju oštećenje ozona. Na ozonsku rupu takođe mogu povremeno uticati vulkanske erupcije i šumski požari, povećavajući opterećenje stratosferskim česticama i na taj način oštećujući ozon. Ovo djelimično objašnjava one godine tokom kojih je ozonska rupa bila relativno velika, npr. u 2015. (27,9 miliona km²).
Napomena: Ozonska rupa je region izuzetno osiromašenog ozona u stratosferi iznad Antarktika. Sve brojke su izražene u milionima kvadratnih kilometara. Trend je rezultat polinomske funkcije 3. stepena sa R2 od 0,765. Izvor podataka: Copernicus Atmosphere Monitoring Service (CAMS).
Prošlogodišnja ozonska rupa iznad južne hemisfere pokazala je maksimalnu površinu od 24,5 miliona km² – 26. septembra (Slika 2) i podsjeća na onu iz 2021. (24,8 miliona km²). Ozonska rupa iz 2022. po veličini i postojanosti bila je slična onoj iz 2021. i 2020. godine, zbog snažnog i dugotrajnog polarnog vrtloga tih godina, prema istraživačima iz Službe za praćenje atmosfere Copernicus. Štaviše, veličina u 2022. bila je veća od prosjeka u posljednjih pet i deset godina (21,3 i 21,9 miliona km², respektivno). Na sjevernoj hemisferi, oštećenje ozona je obično mnogo ograničenije u poređenju sa južnom hemisferom. Međutim, u arktičkom proljeću 2020. mjerenja ozonskom sondom ukazala su na oštećenje ozona do kojeg je došlo usljed neobično jakih, dugotrajnih niskih temperatura u stratosferi.
Ozonska rupa iz 2019. bila je veoma mala i kratkotrajna, što je uglavnom bilo uzrokovano neobičnim meteorološkim uslovima. Konkretno, avgust i septembar 2019. pokazali su izuzetno visoke temperature na visinama između 20 i 30 km iznad Antarktika, zaustavljajući formiranje ledenih oblaka koji obično zarobljavaju molekule koji oštećuju ozonski omotač koji, kada se ispuste tokom proljeća na južnoj hemisferi, izazivaju uništavanje ozona. Uzeto zajedno, ublažavanje oštećenja ozonskog omotača je i dalje veoma krhko i naučni dokazi sugerišu da je još potrebno više akcija da bi se uklonio pritisak na ozonski omotač izazvan supstancama koje ga oštećuju.
Međutim, grupa eksperata UN-a je na godišnjem sastanku Američkog meteorološkog društva, koji je održan početkom ove godine, rekla da će ozon zarasti oko 2066. nad Antarktikom, do 2045. nad Arktikom i do 2040. godine nad ostatkom svijeta.
„Da je oporavak ozona na pravom putu je fantastična vijest. Ne može se prenaglasiti uticaj koji je Montrealski protokol imao na ublažavanje klimatskih promjena“, kaže Meg Seki, izvršna sekretarka Sekretarijata za ozon pri Programu UN-a za životnu sredinu. „Tokom posljednjih 35 godina, Protokol je postao pravi šampion za životnu sredinu.”
Kako naučnici predviđaju oporavak ozonskog omotača?
Najnovija procjena ozonskog omotača napravljena je na osnovu opsežnih studija, istraživanja i podataka koje je prikupila velika međunarodna grupa stručnjaka. Ovo uključuje mnoge iz Svjetske meteorološke organizacije (WMO), Programa Ujedinjenih nacija za životnu sredinu (UNEP), američke Nacionalne uprave za okeane i atmosferu (NOAA), američke Nacionalne administracije za aeronautiku i svemir (NASA) i Evropske unije.
Izvještaj je takođe prvi koji ispituje potencijalni uticaj solarnog geoinženjeringa na ozonski omotač. Ovaj predloženi oblik klimatskog inženjeringa namjerno bi raspršio reflektujuće čestice u atmosferu da bi odbio sunčevu svjetlost i smanjio globalno zagrijavanje u procesu poznatom kao stratosfersko ubrizgavanje aerosola (SUA).
Ipak, panel upozorava da bi neželjene posledice SUA „takođe mogle uticati na temperature u stratosferi, cirkulaciju i proizvodnju i stope uništavanja ozona i transport“.
Prir. N.B.
Izvori: www.euronews.com, www.eea.europa.eu
