U izvještaju pod nazivom “Comply or Close”, koji su zajednički objavili međunarodna mreža CEE Bankwatch i nevladina organizacija Eko-tim iz Crne Gore, detaljno se analizira stanje u sektoru termoenergetike na Zapadnom Balkanu sedam godina nakon što je istekao rok za usklađivanje sa standardima o emisijama zagađujućih materija iz velikih ložišta. Prema navodima iz izvještaja, većina termoelektrana u regionu i dalje ne ispunjava zakonom propisane obaveze, pri čemu su emisije sumpor-dioksida, azotnih oksida i čestica i dalje višestruko iznad dozvoljenih granica.
Dokument ukazuje na to da zemlje regiona, uključujući i Crnu Goru, nisu uspjele da sprovedu neophodne tehničke i regulatorne mjere kako bi se obezbijedilo poštovanje pravila Energetske zajednice, čime se dodatno otežava put ka dekarbonizaciji i evropskim integracijama. Poseban akcenat u izvještaju stavljen je na slučajeve postrojenja koja nastavljaju sa radom uprkos isteku dozvoljenog vremenskog okvira za privremeni rad (tzv. “opt-out” režim), među kojima se posebno izdvaja Termoelektrana Pljevlja.
Crna Gora: TE Pljevlja već četiri godine u ilegalnom režimu rada
Prema nalazima izvještaja Comply or Close, jedina velika termoelektrana u Crnoj Gori – TE Pljevlja snage 225 MW – od kraja 2020. godine nastavlja da posluje mimo propisanih pravila Energetske zajednice. Kako se navodi, ova elektrana nije bila uključena u Nacionalni plan za smanjenje emisija (NERP), već je Crna Gora izabrala takozvanu “opt-out” opciju, koja je omogućavala ograničeno funkcionisanje elektrane u trajanju od 20.000 sati, između 1. januara 2018. i 31. decembra 2023. godine. Nakon isteka tog roka, postrojenje je moralo biti zatvoreno ili rekonstruisano kako bi zadovoljilo standarde iz Aneksa V Direktive o industrijskim emisijama.
Ipak, prema izvještaju, uprava državne kompanije EPCG iskoristila je dozvoljenih 20.000 sati rada znatno prije predviđenog roka – već do kraja 2020. godine. Uprkos tome, elektrana je nastavila s radom: u 2021. godini radila je dodatnih 6.450 sati, u 2022. još 6.949 sati, isti broj i tokom 2023, a u 2024. godini evidentirano je još 6.813 sati rada.
Zbog ovakvog postupanja, Sekretarijat Energetske zajednice pokrenuo je postupak protiv Crne Gore još u aprilu 2021. godine, a u julu 2023. izdato je i zvanično upozorenje Ministarskom savjetu, iako odluka o prekršaju još nije donijeta. U izvještaju se navodi da crnogorske vlasti tokom više uzastopnih vlada nisu preduzele nikakve konkretne korake prema operateru elektrane.
Što se tiče emisija, TE Pljevlja je u 2024. godini emitovala 39.140 tona SO₂, što je nešto manje nego prethodne dvije godine (44.017 tona u 2023. i 46.504 tone u 2022). Emisije praškastih materija (PM) iznosile su 793 tone, što je manje u odnosu na rekordnih 1.130 tona iz 2023, ali i dalje više nego u bilo kojoj drugoj godini od 2018. Emisije azotnih oksida (NOx) bile su 3.682 tone, skoro nepromijenjene u odnosu na prethodne dvije godine. U izvještaju se dodaje da kretanja emisija, posebno SO₂, ne prate u potpunosti promjene u broju radnih sati i da uzroci tih oscilacija nijesu do kraja razjašnjeni.
Ovo kršenje, kako navode autori izvještaja, nije samo pitanje ekološke regulative, već i pitanje vladavine prava i zaštite zdravlja građana. Od 2018. do 2020. godine, procjenjuje se da je skoro 12.000 preuranjenih smrti u regionu direktno povezano sa prekoračenjem dozvoljenih emisija.
Region u dimu: šokantne emisije iz BiH, Srbije i Kosova
U cjelini, izvještaj donosi alarmantne podatke za članice Energetske zajednice koje su obuhvaćene Nacionalnim planovima za smanjenje emisija (NERP): Bosnu i Hercegovinu, Srbiju, Kosovo i Sjevernu Makedoniju.
U 2024. godini:
- Emisije SO₂ iz ovih zemalja bile su čak šest puta veće od dozvoljenih vrijednosti.
- Bosna i Hercegovina postala je vodeći zagađivač sumpor-dioksidom – 212.840 tona, što je 11,3 puta više od dozvoljenog.
- Kosovo je prednjačilo po emisijama azotnih oksida – čak 3,1 puta više od nacionalnog limita.
- TE Ugljevik iz BiH, iako opremljena sistemom za odsumporavanje od 85 miliona eura, nije ga aktivno koristila jer je označen kao “ekonomski teret”.
U 2024. godini, čak šest termoenergetskih jedinica u regionu premašile su dozvoljene emisije SO₂ za više od 10 puta – uključujući Ugljevik i Gacko u BiH, Kostolac A2 u Srbiji i Bitola B1/B2 u Sjevernoj Makedoniji. Apsolutno najveći emiter prašine bio je Gacko, dok je najviše azotnih oksida emitovala Nikola Tesla B u Srbiji – više nego prethodne godine.
Opt-out režim: nelegalno poglavlje energetike
Osim kršenja NERP-a, tri države – Crna Gora, Srbija i BiH – u potpunosti su ignorisale i rok za zatvaranje termoelektrana koje su bile u opt-out režimu. Sve one su nastavile sa radom i tokom 2024. godine, iako su zakonski obavezne da budu ugašene. U Crnoj Gori, to je upravo TE Pljevlja, dok u Srbiji i BiH taj status imaju i postrojenja poput Kolubare A, Tuzle 4, Kakanja 5 i Morave.
Zbog ovih kršenja, Sekretarijat Energetske zajednice pokrenuo je zvanične sporove protiv sve tri zemlje, ali nijedna do danas nije sankcionisana.
Put ka dekarbonizaciji: bez konkretnih planova i volje
U izvještaju se upozorava i na širi problem: nijedna država regiona nema ažuriran i realističan plan za postepeno gašenje termoelektrana. Čak i Sjeverna Makedonija, regionalni lider u solarnoj energiji, najavila je odlaganje planiranog izlaska iz uglja za 2027. godinu – pomjerajući rok za najmanje tri godine.
Ulazak EU Carbon Border Adjustment Mechanism-a (CBAM) u punu primjenu 2026. godine dodatno će pogoršati situaciju: izvoznici struje iz regiona plaćaće karbonsku taksu, jer nisu ispunili uslove za izuzeće.
Vrijeme ističe – hitno potrebna akcija
Izvještaj “Comply or Close” jasno poručuje: vrijeme za izgovore je isteklo. Energetski sektor Zapadnog Balkana nalazi se na prekretnici – dalji nastavak zagađenja i nepoštovanja zakona imaće ne samo ekološke i zdravstvene, već i ozbiljne ekonomske posljedice.
Crna Gora, uz Sjevernu Makedoniju, treba prva jasno da definiše datum izlaska iz uglja, i da hitno završi rekonstrukciju TE Pljevlja ili da je zatvori. U međuvremenu, potrebno je:
- smanjiti radne sate zagađujućih postrojenja,
- aktivirati i održavati postojeću opremu za odsumporavanje,
- prioritet dati energetskoj efikasnosti i obnovljivim izvorima energije,
- te smanjiti potrošnju električne energije kroz izolaciju objekata i efikasnije sisteme grijanja.
Takođe se ističe da bi institucije Evropske unije trebalo da iskoriste postojeće mehanizme, uključujući uslovljavanje finansijske podrške i napretka u procesu pristupanja, kako bi ojačale sprovođenje obaveza iz oblasti zaštite životne sredine.
Zaključno, izvještaj poziva na hitnu i odlučnu akciju svih nadležnih aktera, kako bi se izbjegao scenario neplaniranog i haotičnog gašenja termoelektrana, koji bi dodatno opteretio zajednice koje zavise od uglja. Umjesto toga, potrebna je pravovremena, pravedna i održiva tranzicija – utemeljena na realnim procjenama, odgovornom planiranju i poštovanju zakonskih okvira.
Jasmin Murić
