Dok se Evropa tokom 2024. suočavala s nezapamćenim toplotnim talasima, sušama i poplavama, kako je zabilježeno u najnovijem izvještaju Svjetske meteorološke organizacije, postajalo je jasno da su klimatske promjene prestale biti apstraktna prijetnja budućnosti. One su sada, konkretne i svakodnevne. Ali ono što se osjeća na regionalnom nivou samo je odraz mnogo šire, globalne slike. U nastavku se kratko osvrćemo na sile koje pokreću ovu krizu: šta ih uzrokuje, kakve posljedice ostavljaju, i ima li načina da se pravac promijeni.
Vijekovi zagrijavanja i godina koja je sve promijenila
Od Industrijske revolucije, događaja koji je zapravo posljedica upotrebe fosilnih goriva u svemu – od termoelektrana do transporta, planeta Zemlja postaje sve toplija. Godina 2024. bila je najtoplija ikada zabilježena, i prva godina u kojoj je prosječna globalna temperatura bila za više od 1.5°C viša u odnosu na predindustrijski period.
Poslednjih deset godina bile su i najtoplijih deset godina otkad postoje mjerenja, a jedna naučna studija koja je analizirala kretanje prosječnih temperatura na Zemlji tokom posljednjih 485 miliona godina pokazuje da su periode zagrijavanja planete gotovo uvijek pratile ekstremne vremenske nepogode i masovna izumiranja. Ni u jednom trenutku u tom dugom periodu, navodi studija, temperature se nisu povećavale ovako brzo kao sada.
Klimatske promjene: mnogo više od porasta temperature
Globalno zagrijavanje i klimatske promjene često se koriste kao sinonimi, ali naučnici radije koriste termin “klimatske promjene” kako bi opisali kompleksne promjene koje danas utiču na vremenske i klimatske sisteme naše planete. Klimatske promjene ne obuhvataju samo rast prosječnih temperatura, već i prirodne katastrofe, promjene staništa divljih životinja, porast nivoa mora i niz drugih posljedica. Sve ove promjene javljaju se dok ljudske aktivnosti i dalje emituju gasove staklene bašte, poput ugljen-dioksida i metana, u atmosferu.
Kada se emisije iz upotrebe fosilnih goriva ispuste u atmosferu, one mijenjaju njen hemijski sastav: dopuštaju sunčevoj svjetlosti da dopre do Zemlje, ali sprečavaju da se toplota vrati nazad u svemir. Na taj način planeta ostaje zagrijana, poput staklene baste – i taj efekat se upravo tako i zove: efekat staklene bašte. Ugljen-dioksid je najzastupljeniji gas staklene bašte i čini većinu zagađenja koje doprinosi zagrijavanju planete. Ovaj gas je nusprodukt proizvodnje i sagorijevanja nafte, gasa i uglja. Oko četvrtine emisija CO₂ dolazi i od krčenja šuma radi sječe drveća ili pretvaranja zemljišta u poljoprivredno.
Metan je još jedan čest gas staklene bašte. Iako čini samo oko 16% ukupnih emisija, oko 25 puta je snažniji od ugljen-dioksida i brže se razgrađuje. To znači da može izazvati nagli porast temperature, ali i da bi njegovo smanjenje moglo brzo uticati na usporavanje zagrijavanja. Glavni izvori metana su poljoprivreda (posebno stoka), curenje iz naftne i gasne industrije i otpad sa deponija.
Polarni regioni i ekstremno vrijeme: prva žrtva, globalna posljedica
Jedna od najzabrinjavajućih posljedica globalnog zagrijavanja jeste uticaj koji više temperature imaju na polarne regione i glečere u planinama. Arktik se zagrijava četiri puta brže od ostatka planete. Ovo zagrijavanje smanjuje ključna ledena staništa i remeti mlazne struje, uzrokujući sve nepredvidivije vremenske obrasce širom svijeta. Toplija planeta ne znači samo više temperature. Padavine takođe postaju ekstremnije kako se planeta zagrijava. Na svakih jedan stepen više na termometru, vazduh može da zadrži oko sedam posto više vlage. Ovaj porast vlage u atmosferi može izazvati iznenadne poplave, razornije uragane, pa čak i, paradoksalno, jače snježne oluje.
Vodeći svjetski naučnici se redovno okupljaju da bi pregledali najnovija istraživanja o promjenama planete. Rezultati tog pregleda objavljuju se u redovnim izvještajima poznatim kao izvještaji Međuvladinog panela o klimatskim promjenama (IPCC).
Jedan sveobuhvatan izvještaj detaljno prikazuje koliko globalno zagrijavanje može biti destruktivno:
• Koralni grebeni su sada ekosistemi pod velikom prijetnjom. Kada su korali pod stresom, kao npr. usljed velikih vrućina, izbacuju šarene alge iz svog tkiva i postaju bijeli – proces poznat kao izbjeljivanje korala. U tom oslabljenom stanju, lako umiru.
• Drveće sve češće umire od suše, što mijenja šumske ekosisteme.
• Rastuće temperature i promjene u padavinama čine šumske požare češćim i razornijim. Istraživanja pokazuju da se požari šire i prema istoku SAD-a, gdje su ranije bili rijetki.
• Uragani postaju sve razorniji i donose više kiše, što povećava potencijalnu štetu. Neki naučnici smatraju da bi trebalo da se uvede nova kategorija – Kategorija 6 (sadašnji sistem rangiranja ide do Kategorije 5).
Šta možemo da uradimo?
Ograničiti porast globalnog zagrijavanja je teoretski moguće, ali politički, društveno i ekonomski veoma zahtjevno. Isti izvori emisija gasova staklene bašte moraju biti ograničeni da bi se usporilo zagrijavanje. Na primjer, nafta i gas koji se koriste za proizvodnju struje ili u industriji moraće da budu zamijenjeni tehnologijama sa nultom emisijom, kao što su energija vjetra i sunca. Transport, koji je još jedan veliki izvor emisija, moraće da se oslanja više na električna vozila, javni prevoz i inovativni urbani dizajn – poput bezbjednih biciklističkih staza i gradova prilagođenih pješačenju. Jedno rješenje koje se ranije smatralo naučnom fantastikom sada se uzima sve ozbiljnije – geo-inženjering. Ova tehnologija podrazumijeva manipulaciju atmosferom Zemlje kako bi se blokirali sunčevi zraci ili direktno uklonio ugljen-dioksid iz vazduha.
Obnavljanje prirode takođe može pomoći u ograničavanju zagrijavanja. Drveće, okeani, močvare i drugi ekosistemi apsorbuju višak ugljen-dioksida, ali kada ih izgubimo, gubimo i njihovu sposobnost da se bore protiv klimatskih promjena.
Na kraju, moraćemo se prilagoditi višim temperaturama, na primjer, graditi domove koji mogu da izdrže porast nivoa mora ili efikasnije rashlađivati prostorije tokom toplotnih talasa.
Jasmin Murić
Naslovna fotografija: Unsplash, Mika Baumeister
